Op zoek naar Vincent van Gogh

Op zoek naar van Gogh

Op zaterdag 30 mei 2015 hebben we onderzoek gedaan op een speciale plek in Nuenen. Het betrof de plaats waar Vincent van Gogh van mei 1884 tot en met november 1885 zijn atelier had. Hij huurde zijn atelier bij koster Schafrat aan de Berg 49 in Nuenen. Het pand is de jaren '30 van de vorige eeuw afgebroken en er zijn twee huizen voor in de plaats gekomen.

We hebben onder andere onderzoek gedaan in de tuinen achter de woningen. Hier kwam een op het eerste gezicht onoogelijk voorwerp naar boven:

 
Op dit koperen voorwerp is de volgende tekst te lezen: BREVET 1883 LEMPEREUR BERNARD . Na wat onderzoek op internet blijkt Lempereur Bernard een petroleumlampenfabriek in Luik te zijn die van 1884 tot en met 1914 heeft bestaan. Het gevonden onderdeel is het bovenste gedeelte van de lamp: de vlamverdeler.

De volgende vraag die ik graag beantwoordt wilde hebben, was of er een connectie gemaakt kon worden met van Gogh zelf. Nou lag dat nogal voor de hand, het beroemdste schilderij dat van Gogh in Nuenen schilderde bevat namelijk een petroleumlamp! En als je hem uitvergroot lijkt de lamp ook nog sterk op een lamp van Lempereur Bernard!

Een van de opmerkingen die ik kreeg toen ik vertelde dat ik mogelijk een stuk van een lamp gevonden had die van Gogh in de Aardappeleters heeft gebruikt was dat de scene zich op een andere plaats afspeelde dan van Gogh's atelier. Het schilderij speelt zich af bij familie de Groot aan de Gerwenseweg en niet op de Berg. Vervolgens ben ik op zoek gegaan naar de voorstudies voor de Aardappeleters. Ik heb de onderstaande schetsen gevonden:

Hier staat meestal geen olielamp op. Volgens mij kan dit betekenen dat de uiteindelijke compositie van het schilderij in zijn atelier (en dus in het huis van Schafrat) geassembleerd is. Voor de uiteindelijke schilderijen (er zijn meerdere versies van) kan natuurlijk een lamp uit het huis van Schafrat gebruikt zijn. Of het gevonden onderdeel uiteindelijk van de lamp op het schilderij geweest is, zullen we nooit kunnen bewijzen jammer genoeg!

De archeologie van het boek

Soms kom je bij het verzamelen van oude boeken stukjes van een nog oudere geschiedenis tegen. Bij het inbinden van de boeken werden soms materialen hergebruikt. Het gaat dan vooral om oud perkament. Je kan het je nu bijna niet meer voorstellen, maar de oude boekbinders gebruikten soms middeleeuws perkament zodat ze geen nieuw perkament hoefden te gebruiken. Sommige van deze reepjes bevatten ook nog oud schrift. Ik heb me een beetje proberen te verdiepen in oud schrift (paleografie), maar dat is weer een vak apart.

Gotisch schrift 14e eeuw (?)

Gotisch schrift met initiaal met bladgoud (15e-16e eeuw ?)

Soms werd er een heel boek gebonden in middeleeuws perkament zoals het onderstaande voorbeeld. Dit boekje, dat gaat over de Romeinse wijsgeer Cato (Disticha Catonis, Hradech, Tsjechie, 1571), is geheel gebonden in oud perkament. Het boekje is een Latijns-Tsjechische vertaling van Cato's Disticha en werd waarschijnlijk als schoolboek gebruikt. Het geeft mooi aan dat men in die tijd interesse kreeg in de Romeinse en Griekse klassieken.

Gotisch schrift 15e eeuw (?)

Bovenstaande voorbeelden laten allemaal Gotische handschriften zien, die werden gebruikt tussen 1250 en 1500 na Chr.

In een van mijn boeken is een reep perkament ingebonden met een ander soort handschrift. Het boek stamt zelf uit 1548 (Collectarium canonum, Keulen), maar heeft een gedeeltelijk moderne boekband.

Collectatium canonum, Keulen 1548

Achterin is een flink stuk perkament bijgebonden dat er in ieder geval heel oud uitziet. Het is een gedeelte van een pagina met handgeschreven Latijnse tekst wat in ieder geval niet Gotisch aandoet, het is relatief eenvoudig te lezen.

Ingebonden reep perkament

Ik heb geprobeerd om stukjes van de tekst te googelen en kwam bij het volgende citaat tot een match: "ab homine usque ad pec...". Het is een deel van Psalm 135 uit de vulgaat vertaling van de bijbel.

Psalm 135

1 Alleluja. Laudate nomen Domini ; laudate, servi, Dominum :

2 qui statis in domo Domini, in atriis domus Dei nostri.
3 Laudate Dominum, quia bonus Dominus ; psallite nomini ejus, quoniam suave.
4 Quoniam Jacob elegit sibi Dominus ; Israël in possessionem sibi.
5 Quia ego cognovi quod magnus est Dominus, et Deus noster præ omnibus diis.
6 Omnia quæcumque voluit Dominus fecit, in cælo, in terra, in mari et in omnibus abyssis.
7 Educens nubes ab extremo terræ, fulgura in pluviam fecit ; qui producit ventos de thesauris suis.
8 Qui percussit primogenita Ægypti, ab homine usque ad pecus.
9 Et misit signa et prodigia in medio tui, Ægypte : in Pharaonem, et in omnes servos ejus.
10 Qui percussit gentes multas, et occidit reges fortes :
11 Sehon, regem Amorrhæorum, et Og, regem Basan, et omnia regna Chanaan :
12 et dedit terram eorum hæreditatem, hæreditatem Israël populo suo.
13 Domine, nomen tuum in æternum ; Domine, memoriale tuum in generationem et generationem.
14 Quia judicabit Dominus populum suum, et in servis suis deprecabitur.
15 Simulacra gentium argentum et aurum, opera manuum hominum.
16 Os habent, et non loquentur ; oculos habent, et non videbunt.
17 Aures habent, et non audient ; neque enim est spiritus in ore ipsorum.
18 Similes illis fiant qui faciunt ea, et omnes qui confidunt in eis.
19 Domus Israël, benedicite Domino ; domus Aaron, benedicite Domino.
20 Domus Levi, benedicite Domino ; qui timetis Dominum, benedicite Domino.
21 Benedictus Dominus ex Sion, qui habitat in Jerusalem.

Detail van de tekst - lichte zijde

Als ik vervolgens de rest van de tekst bekijk zie ik verschillende woorden die overeenkomen met mijn stuk perkament.

Vervolgens terug naar de datering. Het lettertype is niet Gotisch, maar volgens dit zeer informatieve document is het lettertype de zogenaamde Karolingische minuskel. Dit lettertype werd ingesteld ten tijde van Karel de Grote (ongeveer 800 na Chr.) en werd vervangen door het Gotische handschrift halverwege de 13e eeuw. Hoewel de Karolingische minuskel een stuk makkelijker te lezen was, paste er meer tekst op een bladzijde als men de Gotische letter gebruikte. Ik ga er dus van uit dat het stukje perkament beschreven is ergens tussen 800 en 1250 na Chr. en is dus het oudste stukje handschrift in mijn bezit!

Detail van de tekst - donkere zijde

Toch ben ik nog op zoek naar bevestiging van mijn onderzoek, ik ben tenslotte maar een geïnteresseerde amateur die me op (voor mij) onbekend terrein begeeft. Ik ben eigenlijk nog steeds op zoek naar een internetforum waar dit soort onderzoekjes door meerdere mensen gedaan en bekeken kan worden. 

Het verzamelen van oud papier en metaaldetectie.

Heel soms komt het voor dat mijn hobby's elkaar kruisen. Van boeken blijft over het algemeen weinig over als het in de grond verdwijnt. Het is een uitzondering als je al een keer koper of zilver boekbeslag gevonden vind. Toch is het me een maal gelukt om de perfecte match te vinden.

Zilveren boekbeslag met keurmerken

Ik was een aantal jaar geleden met vrienden in de buurt van Utrecht aan het zoeken op een akker waar stadsafval lag. Dit is te zien aan een dik pakket met scherven. In het verleden werden laaggelegen akkers dikwijls opgehoogd met puin en rotzooi uit grachten. Na een aantal uurtjes zoeken vond ik een loden schijf  met aan de ene kant een tekst en op de andere kan twee figuren.

Na reiniging van de schijf kwam aan de voorkant de tekst INNO CENTIVS PP.IIII te voorschijn en op de achterzijde de letters SPASPE. De letters PP staan voor Papa Patria De schijf bleef een zogenaamde bulla te zijn. Een zegel die gebruikt werd voor documenten (bullen) van het Vaticaan.  In het geval van mijn bulla is deze van paus Innocentius IV, die leefde van 1195 -1254. Zijn echte naam was Sinibaldo dei Fieschi en hij was paus van 1243 tot aan zijn dood. Hij was vooral bekend door zijn strijd met de Mongolen en dat hij toestond om ketters door middel van marteling tot een bekentenis te dwingen.

Paus Innocentius IV 

Op de achterzijde van de schijf staan Sint Paulus en Sint Petrus die de patroonsheiligen van Rome zijn. De letters SPA SPE betekenen Sanctus Paulus Apostulus Sanctus Petrus Episcopus. In het Utrechts Archief is nog een completer bul met bulla van paus Innocentius IV aanwezig. In de bul in het Utrechts archief wordt toestemming gegeven om aflaten te verlenen aan bezoekers van de Sint Servaasabdij in Utrecht.

Bul met bulla uit het Utrechts Archief

"The Jacobean Kindle" en de toekomst van het gedrukte boek

Een paar dagen geleden zag ik een berichtje via Twitter, dat de Britse overheid voor 1.3 miljoen pond een bijzondere aankoop gedaan had: de zogenaamde Jacobean Kindle. Moeilijk te vertalen in het Nederlands, maar men bedoeld een e-reader uit de periode van koning James IV van Schotland (1567–1625). Het gaat hierbij om een houten kist in de vorm van een grote foliant, die gevuld is met maar liefst 50 in perkament gebonden boekjes.

Deze boekjes hebben typische 17e eeuwe onderwerpen: theologie, filosofie, geschiedenis en dichtkunst. De kist was bedoeld als een reisbibliotheek en was voor die tijd zeer bijzonder . Er schijnen maar 4 families rijk genoeg te zijn geweest om een dergelijke reisbibliotheek aan te kunnen schaffen in het begin van de 17e eeuw.

Ook in latere periodes kwamen reisbibliotheken voor, maar het bleef lastig om grote hoeveelheden leesvoer mee te nemen op reis. Ik kan me uit mijn jeugd nog herinneren hoe mijn ouders een doos vol Reader' s Digest pockets meenamen op vakantie om onze leeshonger te stillen. Tot voor enkele jaren geleden was ik zelf gedwongen om een doos met boeken op vakantie mee te nemen, omdat ik vaak een boek per dag las. Toen ontdekte ik de e-reader. Minder romantisch dan echte boeken van papier, maar veel praktischer. Je kunt een bijna oneindig aantal boeken op een e-reader zetten (meer dan ik de komende 10 jaar zal lezen) en het past in je binnenzak. Het leest bijna hetzelfde als een echt boek, maar slaat niet per ongeluk dicht als je hem niet open houdt. Voor mij is dat heel praktisch omdat ik vaak lees als ik in restaurants moet eten in verband met mijn werk. Het enige nadeel blijft wel dat je de e-reader zo nu en dan op moet laden, al is dat maar eens in de week. 

Ik ben dus om, ondanks dat ik een echte papieren boeken-freak ben. Sindsdien heb ik geen leesboeken meer gekocht en denk er over om dat gedeelte van mijn boeken van de hand te doen. Dan heb ik ook weer meer plaats voor mijn oud papier en studieboeken.

Is dit nu het begin van het einde van het papieren boek zoals we die kennen? Ik denk het wel eigenlijk. Steeds meer nieuwe boeken worden digitaal uitgegeven en oude boeken worden gedigitaliseerd. Ik zie om me heen dat steeds meer mensen hun boeken opruimen (de tweedehands boekenmarkt is in aan het storten). Op het moment worden miljoenen gebruikte boeken per jaar vernietigd, omdat er gewoon geen vraag meer naar is. Het is een kwestie van tijd voordat boeken bijna alleen nog digitaal uitgegeven zullen worden. Daarvoor zullen er wel een aantal voorzieningen moeten komen waardoor schrijvers er nog wat aan verdienen, maar niet tegen dezelfde voorwaarden dan nu gelden. Ik kan me voorstellen dat er straks een soort abonnement komt voor boeken, vergelijkbaar met Netflix of Spotify. Ik denk dat daar wel een markt voor is, want men zal blijven lezen, op welke wijze dan ook.

Wat heeft dat voor gevolgen voor ons als verzamelaars? De komende jaren zal naar mijn idee het aantal boeken dat gedumpt wordt nog veel meer toenemen. Bibliotheken worden gesloten of stoten de boeken af die niet tot hun kernverzameling behoren. Particulieren ruimen de kasten en zolder op. De prijzen zullen de komende jaren dan ook blijven dalen. Vooral de boeken uit de 19e en 20e eeuw. Er zal, mijns inziens, wel altijd een markt blijven voor bijzondere uitgaven en oude boeken. We staan dus op het punt dat, na 550 jaar, een einde gaat komen aan het massaal gebruik van het gedrukte boek. Over 20 jaar zijn de boekverzamelaars dus de bewaarders van cultureel erfgoed.

Het begin van een mooie verzameling

Het begin van een mooie verzameling

Meer dan tien jaar verzamel ik nu oude boeken en paperassen. Toen ik mijn huis kocht zocht ik een paar mooie banden om een plank te vullen. Ik kreeg van iemand een paar studieboeken uit het begin van de 20e eeuw. Die stonden heel mooi op dat plankje. Een paar maanden later was ik met mijn vader op de boekenmarkt van Dordrecht. Daar zag ik een 18e eeuws Frans werkje liggen voor fl. 17,50. Een prijs die naar mijn idee ongelofelijk laag was voor zo'n oud boek! Ik besloot te proberen heel het plankje met oude boeken te gaan vullen.

Een jaar later was ik op vakantie in Tsjechie en liep een winkel binnen waar ze tweedehands boeken verkochten. Voor omgerekend fl. 30,- kocht ik een prachtig oud boek waarvan de voorpagina ontbrak. Na wat onderzoek kwam ik er achter dat het boek een brevier (Katholiek gebedenboek) was dat gedrukt was door drukkerij Plantijn in Antwerpen.

De drukkerij van Plantijn in Antwerpen (Missaal uit 1668)

Ik trok de stoute schoenen aan en bezocht met mijn boek de drukkerij, dat nu een museum is. Ik werd vriendelijk ontvangen en begreep dat het boek daar inderdaad gedrukt was en uit 1709 stamt. Mijn oudste boek tot dan toe! Het leek me erg leuk om Plantijndrukken te gaan verzamelen, maar ik kwam er al snel achter dat deze nogal prijzig zijn. Gezien mijn beperkt budget breidde ik mijn verzamelgebied uit naar Antwerpse drukken van voor 1750.

De boekenplank nu, met echte oude boeken

Sindsdien heb ik flinke kast met boeken verzameld uit de zestiende tot en met de achtiende eeuw. Wel verschuift mijn interesse langzaam naar boeken met een verhaal. Dat verhaal zit hem niet zozeer in de inhoud van het boek, maar wel in zaken zoals bindmaterialen, de boekband of de eigenaarskenmerken. In mijn toekomstige blogs wil ik telkens inzoomen op 1 specifiek onderwerp. Dit kan een bepaald boek zijn, of een overzicht van kenmerken die ik tegenkom in mijn verzameling. Daarnaast zal ik ook blogs proberen te schrijven over mijn andere passie: archeologie. Waar ik uiteindelijk op uit wil komen is om de raakvlakken tussen mijn twee hobbies te verkennen.

Lekker in het zand spelen op een opgraving